Умерова Сайде (10 кл.
«Сессис къалгъан темсиллер»
Танъ заманы... Уфукъта кунь ал чичегини
ачмакъта. Гедженинъ къаранлыгъында сакълы тургъан кунеш аман-аман уянды. Онынъ
энди тёгерек башы корюнди. Кунеш уфукъта
юксельмеден, дюньянынъ чешит кошелеринде яшагъан мусульманлар озь дуа ве
истеклерини Юже Раблерине ёлламакъталар.
Багъчасарайнынъ эски, тар
сокъакъларындан мазин джамиге ашыкъа. О шеэр ве этрафтаки кой сакинлерини
намазгъа чагъыраджакъ.
Бу вакъытта кучюк, басыкъ къырымтатар
эвинде ышыкъ корюнди. Узун бойлу, къара къашлы, башыны мараманен орьткен къыз
сыджакъ тёшегини къалдырып, гугюмден къолларына сув тёке. Бир къач дакъикъадан
о да, табиат иле джеми мусульманларнен бирликте намазгъа буюраджакъ. Сонъра,
къолуна кучюк колемде олгъан эдиелик Къуран-и Керимни алып, яваш сеснен
окъуйджакъ. Асылында, бу мукъаддес Китапны энди эзберден биле, лякин,
окъумакъны айырыджа севе. Къарарнен 15-16 яшлы макъсаткяр, зекя къыз шеэрдеки
медресени тамамлады. Арап тили ве Къуран окъумакъны анда огренди. Бойлеликнен,
афыз намына наиль олды. Медресе оджаларындан бири аля окъугъан талебеге эдие
оларакъ Къуранны багъышлады. Улу маарифчи, оджа Исмаил Гаспринскийнинъ татасы я къызы Шефикъа олмалы.
Бу левха къарт битамнынъ анасы афыз
Мерзие битанынъ аятындан алынгъан. О 1898 сенеси Багъчасарайда догъды ве аман-аман
100 яшына келип, 1997 сенеси Къырымда вефат этти. Комюрджилер сюлялесинден чыкъкъан.
Чокъ яшап, чокъ корьгенлерден эди. Омюри пек меракълы эди. Яшлыгъындан бир
огъланны севген. Лякин, 18 яшына кельген сонъ, бабасы, 40 яшында олгъан бай эркекке берген. Териджи
олгъан акъайы оны пек севген. Алтын, ильванлар багъышлагъан, догъгъан учь
баласына дая тутып, бакътыргъан. Оларгъа алий тасиль бермек ичюн Акъмесджитке
кочькенлер. Мындан да сюргюн этильгенлер.
Эвинде
башкъа Къуранлар олса да Мерзие бита бу кучюк Къуранны ич бир вакъыт къолундан
быракъмагъан. Яшагъан сонъки йыллары аз лаф эткен ве чокъ Къуран окъугъан бита
оларакъ хатыраларда къалды. Заман ве
тарихий вакъиаларнынъ шааты, сюрнгюнликни корьген бу мукъаддес китап исе, къыздан-
къызгъа кечти. Мерзие битадан – Зейнеп къызына, сонъра Нияра торунынына ве
ниает анам Лилягъа кечти.
Кягъыты къартларнынъ юзю киби бурюшкен сараргъан, ипрангъан, саифелери къарышкъан
олса да, къара къапы устюндеки чечек
шекилиндеки оясыны фаркъ этмек мумкюн. Шу Къуран але даа Мерзие битанынъ эль сыджакълыгъыны сакълап, эвимизде
тура.
Языкъ ки, къарт битам, битам энди аятта
ёкълар. Бу икяени анамнынъ сёзлерине таянып яздым.
Узакъ Озьбекистан… Къумлу, чёллю
топракълар…Самаркъанд виляети Багарная станциясы дживарындаки бир озьбек коюнде гедже-куньдюз: «такъ-такъ!»
сеслери эшитиле. Бу тикиш машинанынъ чыкъаргъан давушы. Машина, саиби иле
гурбетликте омюр кечире. Къомшу озьбек къадынларынынъ эвлерини яраштыргъан
перде, чаршаф, антер, шалвар ве дигер шейлер тикиле. «Зингер» мешур алман ширкетининъ
тикиш машинасы… О, энъ азындан 5 джаннынъ омюрини сакълады. Та Къырымдан алып
кетирильди…
Хатидже ве Джафер Канданлар Стиля коюнде
догъып, мында озь омюрини къурдылар. Оларнынъ 5 эвляды догъулды: 3 огълан ве 2 эки къыз.
Стиля
бир вакъытлары буюк 200-ден зияде ханелик кой эди. Шимди исе, койде муджизе
оларакъ къорчаланып къалгъан ялынъыз,
бир къач эвнинъ таш къалымтылары мевджут.
Бу джумледен, Канданларнынъ эви тура, онда
орманджылар яшайлар. Эвельден ерли сакинлер, койде озен устюндеки копюрден
арабалар иле кечерек, Ялта ёлуна чыкъып,
дагъларнынъ о бир тарафына авушып, базарларда алыш-веришнен огърашкъанлар.
Бунынънен берабер, мында етиштирильген балдан да татлы алма, армутларны экспорт
сыфатында ёллагъанлар. Стиляда эки джами, мектеп, къую ве чешмелер бар эди.
Эски мезарлыкълар олгъан ерлерде але даа
къадимий баш ташларны корьмек мумкюн.
Дженк вакътында, койдеки эалининъ
чокъусы партизанлыкъ арекетине къошулгъан. Эвлеринде булунгъан энъ къыйметли
шейлерни сакълап къалдырмакъ ичюн адамлар оларны ер тюбюне комьгенлер. «Зингер»
тикиш машинасы да топракъкъа комюльди. Немселер,
1943 сенеси койни бутюнлей якъкъанлар. Койлюлер исе, ярым йылгъа якъын, чешит
хорлукълар чекип, дагъда еркъобаларда, чалашларда яшадылар.
Къачып оламагъанлар, Алманияда
айдаланып, тасаввур этильмейджек шараитлерде, энъ пусюр ишлерде къуллукъ
этилер. (Хатидженинъ акъайы Джафер де
немселернинъ къолуна тюшип, Алманиягъа чалышмакъ ичюн ёлланыла. Уйкен огълу
Музаффер, джебэде булунгъан вакъытта, эсирликке алына ве оны да Алманиягъа
айдайлар).
Бир
кысым орманда яшагъан сонъ, койлюлернинъ имкянлары пейда олгъанынен, Стилягъа
къайтттылар. Мында, куль ичине баткъан озь эвлери янында чалашлар къурдылар.
Бунынънен мешакъатлар битмеди. 1944 сенеси
бутюн халкъымызнен берабер Совет укюмети тарафындан сюргюн этильдилер.
Азырланмагъа берильген 15 дакъикъа
муддет ичинде Хатидже, топракъкъа сакълагъан тикиш машинасыны хатырлап, бирден
оны къазып чыкъарды. 4 баласынен бирликте сюргюнлик ёлуна чыкътылар.
Гъурбетликте экиси хасталанып ольди. Къызлары Шефикъа ве Велядие, эсирликтен
къайтып кельген огълу Музаффер Къырымгъа къайтып олдылар.
Хатидже Кандан 1987 сенеси Озьбекистанда
кечинди. Анасынынъ унерини огренген къызлар яхшы тике эдилер. «Зингер» машинасы
Велядие битанынъ эвинде сакълы. Бабамнынъ анасы Шефикъа бита бир къач йыл
эвельси бу дюньяны терк этти.
О,
ве Хатидже къарт битам тиккен шейлерни эвимизде эп къулланамыз. Олардан къалгъан бир тюс, деймиз. Ялынъыз,
тикиш машинасы сессиз тура…
Комментариев нет:
Отправить комментарий