Хамидова Зарина "Нури къартбабамнынъ юрек хатиралары"

              

 Сакъ шеэри «Мектеп-лицей»нинъ 4 сыныф талебеси

Хамидова Заринанынъ

«Аиле дегерликлери» конкурсына азырлагъан иши

Нури къартбабамнынъ юрек хатиралары

        

Зарина: Къартбаба(улыбается), буюрынъыз къавеге.

Къартбаба: Сагъ ол, торунчыгъым, балабан къызчыкъ ол. ( къаведен эки ютум ичип бакъа).

Зарина: Нури къартбаба, сиз бугунь манъа юрек хатираларынъызны айтарсызмы?

Къартбаба: Эбет, къызым, джанымнен айтарым. Сен къорантамызнынъ кечмишини бильмек керексинъ, балам. Отур яныма, къызчыгъым.

Ээээ балачыгъым, узун омюр корьдим. Халкъымыз да башындан чокъ шейлер кечирди. Мен де кечирген аят ёлум акъкъында чокъ тюшюндим.

Билесинъми, балачыгъым, инсан бу дюньягъа мерхаметли ишлер япмакъ, мухтаджларгъа ярдым къолуны узатмакъ ичюн кельген.

Керчектен де, омюримизде насыл агъыр алларгъа къалмасакъ та, аллахнынъ ярдымы иле бу алдан чыкъмагъа ярдым эткен адам  тапыла.

Мен санъа сюргюнлик йыллары  къорантамызны ачлыкътан къуртаргъан Сет-Неби даим акъкъында икяе этмеге истейим.

Али огълу Сеит-Неби 1917 сенеси, январь 10-де Къырымнынъ Коклус, шимди Соколиное коюнде догъды. Анасы Мумине Шерфе ве бабасы Сеит-Али совхозда чалышкъанлар. Дост-муаббет яшагъан,  нумюнели   бир къоранта оларакъ омюр корьгенлер.  Оларнынъ 11 баласы олгъан, амма тек дёртю сагъ къалгъан:  Зейнеп, Сеит- Неби, Нафе ве Шкури. Зейнеб къызлары балалыкътан чокъ хасталангъан,  щу себептен: "Адыны денъиштирсек, файдасы олыр",- деп,  молланы чагъырып, адыны Сабрие къойгъанлар. Ишкир ве чебер элли аиле саиплерининъ  азбарларында эр шей низам иле къурулгъан ве экильген эди. Эвлери шимди де сакъланап къалгъан. Ондан гъайры, бутюн кой халкъы киби тютюнджиликнен  огърашкъанлар. Къартанам  Мумине Шерфе ве  Сеит-Али  къартбабам балаларыны окъутмагъа тырышкъанлар.

Сеит- Неби кой мектебини  битирген сонъ Акмесджиттеки къуруджылыкъ техникумында окъуй, сонъра Ялта педагогика техникумына кирип 1936 сенеси мувафакъиетле битирген. 1939 сенеси  Коклус кой мектебинде оджалыкъ япкъан.

1940 сенеси Смоленск арбий пилот техникумына кире. Дженк башлагъан сонъ курсантларны  Саратовгъа еллайлар. 1941 сенеси июнь 23-те 1941 сенеси  Неби шинель кийип, джебеге кетти ве тувгъан топрагъы ичюн  амансыз дженк этти. Дженк-дженктен, уруш-уруштан, раатлыкъ бильмеген Сет-Небини  джесюрлик ичюн эки медальнен  мукяфатлангъан. Дженкте оны рота командири оларакъ тайинлейлер.  О эр бир аскер ичюн джевапкяр олгъан.

Пек аз девам эткен раатланув дакъкъаларында Неби ана -бабасына мектюп яза, фотоларыны ёллай. Бойле фотоларнынъ бириси сакъланылып къалды. Шусы меракълы ки, фотонынъ атрында язылгъан   къыскъа мектюп  башкъа миллет векилине елланылса да,  къырымтатар тилинде   язылгъан.  О вакъытлары къырымда яшагъан халкълар эписи къырымтатар тилинде анълагъан ве сербест лаф эткен. Мектюп ёлланылгъан саибине  барып етишмеген, къысмет олмагъандыр. Иште,  дженкнинъ дешетли вакъиаларыны шааты олгъан, атешин  урушлардан  кечкен фотосурет Неби дайымнынъ  хатирасы оларакъ   сакъланып къалды. 

1942 сенеси Къырым немселер аккупациясында олгъанда , мен Мумине къартанамнынъ  эвинде яшай эдим. Къартанамнынъ эви дагъ янында эди, онынъ ичюн немселер битамнынъ эвине кирмеге къоркъа эдилер. Мен о вакъыт кичкене эдим , амма гедже партизанлар аш алмагъа кельгенлери акъылымда къалды.

Бир кунь къартанам, Мумине шерфе, магъазгъа себзе алмагъа тюшти, бакъса, магъазнынъ килити ачыкъ, къапу арасында  исе мектюп. Битам окъумагъа бильмей эди,  чапа-чапа къартбабама мектюпни кетирди. Мектюпте язылы эди: "Али агъа! Багъышланъыз бизни, биз ачмыз , сизден азчыкъ ашайт алдыкъ, башкъа чаре ёкъ эди. Совет укюмети къайткан сонъ, биз эписини  къайтарарыкъ". Мектюпнинъ сонъунда кой оджасынъынъ имзасы бар эди. Мектюпни окъугъан сонъ, къартбабам къартанама: "Магъаз къапусыны килитлеме , кереги къадар ашайт алсынлар"-деди. Ондан сонъ къартбабам эр акъшам магъазгъа  отьмек алып кетип, къалдыра эди. Себзе ве мейвалардан  гъайры анда тузлу эт бар эди. Адетиндже, кузьде айван сойып, къышлыкъ этни чапчакъларгъа(бочка) тузлап къоя экенлер.

 Немселерден къоркъып бутюн кой адамлары бир къач кере дагъгъа къачып, сонъра къайткъан эдилер. Койнынъ старостасы къырымтатар эди. О  къолундан кельгени къадар кой сакинлерине ярдым эткен, керек олгъанда, койлюлерни  эр шейден хабердар эте эди. Партизанлыкъ эткенлерни де, эписини биле эди,  амма немселерге сатмады (айтмады), онынъ ичюн кой халкъы оны урьмет эте эди. Совет укюмети кельгенинен оны 20 йылгъа лагерьлерге сюргюн эттилер.

 Бизим эвимизнинъ янында йылгъа (овраг)бар эди , онынъ артында да  юксек чалылар осе эди . О чалылар артындаки сокъакъ бою партизанлар ашагъа тюшкенини мен козьэтмеге севе эдим. Бир кунь къартбабам мени корип сегди.

Биз, балалар,  бутюн кой айванларыны саба дагъгъа алып чыкъа эдик  ве кунь бою отлата эдик. Сыкъ-сыкъ патронлар тапа эдик ве атешке атып озюмиз къача эдик.

Къырымны азат эткен сонъ Сеит -Али ве онынъ огълы Сеит-Нафени труд армиягъа алдылар. Оларны къайда еллагъанларыны кимсе бильмей эди .  Шу себептен, анам  Акъяргъа бабам акъкъында хабер алмагъа кеткен эди . Эвде къартанам  Мумине Шерфе, 15 яшында кучюк огълу Шкури ве  мен ,(о вакъыт 7 яшында бала)  къалдыкъ.

1944 сененинъ 18 майыс куню, саба эрте, эвимизнинъ  къапулары къакъылды, эки солдат ве бир командир ичериге кирдилер. Битамдан башта, аилемиз  къач адамдан иберет , ким къайда олгъаныны  сорашдырдылар. Сонъра, командир: "Сизни мындан чыкъаралар, азырланмакъ ичюн  20 дакъъка муддет", - деди. Къартанам шашмалады янына не аладжагъыны бильмеди. Эвимизде бакъыр савут чокъ эди. Шкури агъам эписини топлап, азбарымыздаки къуюгъа атты: "Эвге къайткъанда савут бизге керек олур",- деди. Меним къолума да къуман бердилер.  Анамны Акъярдан къайткъан вакъытта, елдан тутып кетирдилер. Анам, гъарип, агъыр аякълы эди,  Секиз айдан сонъ , январьнинъ бирине огълан къардашым догъды.

Бутюн халкъны мезарлыкъ янына топладылар не олгъаныны ич бир кимсе анъламай эди. Зий-чюй, эписи  агълай ве къычырыша эди. Дагъгъа къачып кетеджек олгъанларны автомат очерединен токътата эдилер. Танъ атты, адамларны  юк  машыналаргъа  юклеп Багъчасарайгъа  елладылар. Анда къара вагонларгъа ийтеклеп юкледилер ве Озбекистангъа елладылар. Ел бою чокъ адам элякъ олды. Поезд токътагъанда, биринджиден :"Олюлер бар мы "-деп сорай ве олгъан мефталарны вагондан  чыкъара эдилер. Къартанам мени аджып, олюлерни чыкъаргъанда, козьлеримни щалынен  япапып бакътырмай эди. Ел бою къартанам башымны тизлерине къойып битлерни сайлай эди. Къолундан кельгени къадар ел бою мени  ашатмагъа тырыша эди.

Озьбекистангъа  кельгенимизнен эпимизни аммамгъа алып кеттилер, устюмиздеки урбаларымызы якътылар.Бизим къорантамыз Янгиюльге тюшти Озьбек бир апайнынъ аранында ерлештик. Шу апай биринджи вакъытлары бизни  ачлыкътан къуртарды. Сагъ олсун. Озьлери ачлыкъ чекселер де, бизлерге пиширильген быламыгъындан  бир чанакъ бере эди.

Мен елгъа чыкъмагъа къоркъа эдим, не ичюн десенъиз, кой балалары "саткъынлар",-деп къычыра ве ура эдилер , я да копеклерине талата эдилер.

Бир кунь эвден чыкъканда, озьбек  балалары мени ураджакъ олып беклеп тура эдилер, шу арада бир атлы озьбек акъайы балаларны къамчынен къувалап, мени къуртарды. Бойлеликнен буюклер мени бир къач кере къуртардылар.

         Сеит -Неби даим эки кере яраланып Краснодар госпиталинден чыкъкъан сонъ, оны Симферопольге еллайлар. Бутюн халкъынен берабер оны да Ана-Ватанындан сюрьгюн этелер. О Андижан областининъ Джыллакудук районы , савхоз Шурагъа тюше. Чаре тапып, о Тулада труд армияда олгъан бабамны, къардашымны, эништемни тапа ве Озьбекистангъа кельмеге ярдым эте.1946 сенеси о анасыны ве  бутюн аилесинен къавушып  Шура савхозына  бир ерге топлай.

         Бабам сюргюнликте чокъ яшап оламады.1947 сенеси дизентериядан эляк олды. Сонъ Неби Андижан шеэрине чалышмагъа кечти . Анда Флюра Ризаповнанен таныш олды ве 1946 сенеси олар эвлендилер. Къырымтатар олгъаны ичюн, оны иштен чыкъардылар ве Намангангъа кочюрдилер. Бирден гъайып олгъанынынъ себебини  кимсе бильмей эди, не апайы не къорантасы. Янында не акъча, не урба, бир шей екъ эди. Янъы ерде о чайханеге ишлемеге кире . Биринджи куньлери Неби кителини сата ве о пара иле кечине. Бираз вакъыттан сонъ, къорантасына мектюп язып, Намангъангъа чагъыра . Небини  бир ерге ишке алмайлар.

         Сонъра апайы, Флюра Ризапова, обкомнынъ биринджи кятибине бара ве агъыр вазиетини анълата. Небининъ окъув весикъаларыны бакъып, оны  сельхоз техникумына  мудир муавини оларакъ алалар . Анда да о чокъ чалышып оламады, миллети къырымтатар олгъаны  ичюн оны иштен чыкъаралар. Чокъ вакъыт о ишсиз къала .Тек 1960 сенеси о лесхозгъа кире . Сонъра ПМК-нынъ мудир муавини олып чалыша. Андан о УПТК-агъа  кече ве  аддий ишчиден башлап, болюк мудири олды ве 22 йыл чалышты . Яхшы ишлегени ичюн онъа "Озьбекистанда нам къазангъан къуруджы" унваны берильди. Неби ве Флюранынъ эки баласы ола , буюк къызы- Света, Андижан педагогика университетини , экинджи къызы- Римма, Наманган педагогика институтыны битирдилер. Экиси де шимди Акъмесджите яшайлар. Къырымгъа Неби аилесиненен берабер 1990 сенеси къайтты. Коклузгъа, шимди Богатое ущелье, тувгъан коюне  барды, тувгъан  эвини тапты, азбарына кирип  къуюны къыдырды, амма тапамады. Сеит-Неби 1995 сенесинден башлап эр бир койдешлер корюшювине бара эди .

         18 майыс куню халкъынен берабер мейдангъа чыкъа эди. 2000 сенеси  майыс 14 куню Сеит-Неби дайым агъыр хасталыкътан вефат этти. О дженк ве сюгюнлик акъкъында айтмагъа севмей эди. Мен беллесем, онъа шу дешетли куньлерни хатырламагъа пек агъыр эди.

         Сеит -Неби даимнинъ бизим къорантамызгъа япкъан эйилегигини  бир вакъыт унутмам . Мен беллесем, шимдики вакъытта да, миллетимиз бирлик олып, бири-бирине ярдым этип,  бир буюк аиле киби яшамакъ керек. Бирлик- бизни къуртарыр!