Зарема Халилова "Къоранта иле душманнен курештилер"

Зарема Халилова (Сакъ ш мектеп-лицейнинъ 11 сыныф талебеси)

Нури Халилов

Къоранта иле душманнен курештилер

         Дженк... Насыл къоркъунчлы сёз... О инсанларгъа не къадар кедер козьящлары кетирди. Улу Ватан дженки вакътында     джебелерде,  гизли тешкилятларда душман иле курешкен вандашларымызгъа  миннетдармыз ве оларнынъ япкъан  къараманлыкълары огюнде баш эгемиз.  Оларнынъ арасында: Амет-хан Султан, Абдураман Решидов, Абдулла Тейфук, Узеир Абдураманов, Сейтнафе Сейтвелиев ве башкъалары. Фашист джеллятларына къаршы Къырымнынъ дагъ ве орманларында гизли тешкилятларда куреш алып баргъан, душмангъа къаршы къараманджасына ог сафларда курешкен, къоркъубильмез аскерлерден  бирилери   меним къартбабам  Нури Халилов  ве  аиле  азалары  эди .

         Нури къартбабам 1917 сенеси декабрь 29 Симферополь районынынъ Тав-Даир(Лессоселье) коюнде дюньягъа кельди. 1924 сенеси къоранталары Симферополь районынынъ Суинаджи (шимди Денисовка) коюне кочьти. Нури къартбабамнынъ бабасы -Куртсеит,  биринджи джиан дженкинде хызмет эткен.  Нури къартбабам догъгъанда  о Румыниянынъ Яссы шеэринде олгъан. Ыргъат огълу ыргъат – Куртсеит Халилов озю киби факъыр-фукъарени топлап , 1923 сенеси Суюн-Аджи коюнде колхоз тешкиль этти.

         Нури  къартбабам Къырым педагогика институтынынъ тарих факультетини битирип, 1939 оджалыкъ фаалиетини  Сакъ шеэрининъ 4-нджи мектебинде башлай (Бу мектеп сакъланып къалды ве  даа чалыша). Шу йылнынъ декабрь айында къартбабамны арбий хызметке алалар. Экинджи джиан дженки башлагъанда Брест шеэринде эди ве джебенинъ биринджи саатлеринден башлап урушларында иштирак этти.

         Колхоз къавийлешип къолхозджылар аллы такъатлы яшап башлагъан бир вакъытта койни фашист  айдутлары басты. Заметлернен тешкиль олунгъан колхознынъ мал мулькюни немсе аскерлери вахшийдже хырпаладылар . Якъмакъ –йыкъмакъ, асмакъ-кесмек оларнынъ ниети экен . Яшамакънынъ чареси къалмады. Колхозджыларнынъ от – оджакълары сёнди . Сабыкъ реис Куртсеит къартдедем о вакъыт немсе, румын солдатларынынъ халкъкъа япкъан зулумларыны корип пек кедерленди . Ама къолундан  бир шей кельмей эди . Къарт эди.

         Къартдедем балаларына Ватангъа севги балалыкътан ашлагъан.  Дженк башлагъанда кучюк огълу Джемиль 18 , къызлары Наджие 17 ве Сабрие 14 яшында эдилер. Къартдедем балалары яш олсалар да, оларнынъ Ватан ичюн курешкенлер сырасында олгъанларыны истей эди. "Ана топрагъымыздан душманны къувып чыкъармакъ чарелерини тапынъыз, дагъгъа чыкъынъыз, партизанларгъа къошулынъыз"-дей эди. Кой янындаки подполье арекетининъ партизан отрядынен багъландылар. 1943 сенесининъ октябрь айында Нури къартбабам,  Эльзаде битам, огълан къардашы Джемиль, къыз къардашлары Наджие, Сабрие  дагъгъа партизанлыкъкъа кетелер. Къартбабам партизан отрядынынъ  разведгруппасы  командири оларакъ таинленди.

         Нури къартбабам партизанлыкъ девиринде бир чокъ дженкявер операцияларда иштирак этти. Немсе ве румын гарнизонларына, солдат казармаларына япылгъан джесаретли уджумлерни азырлады ве бу уджумлерде джесюрлик нумюнеси косьтерди. Разветкаджы сыфатында о отряд команданлыгъыны немсе, румын аскерлерини дислокациясына арбий техникаларынынъ топлангъан нокъталарына аит къыйметли малюматларнен теминлей эди .

          Онынъ вазифеси Симферополь этрафы койлерини, хусусан Чукъурча, Битакъны разветка япмакъ. 21-джи отряднынъ дженкявер группалары 1944 сенеси ноябрь, декабрь айларында немселернинъ Розенталь, Зуя гарнизонларыны ёкъ эттилер. Зуя операциясында 200-ден зияде немсе солдаты ольдюрильди ве яраланды. Къартбабамнынъ партизанлыкъ омюринде бойле дженкявер вакъиалар  чокъ олды. Севастопольни азат этювде иштирак эткен джесюр партизан Нури къартбабам  бир чокъ дженкявер медаллернен мукяфатланды.

         Дерен-Айыр койнинъ янында Къалам адыны ташыгъан юксекче бир байыр бар. Онынъ тёпесинде Къырым партизанларынынъ хатирасына къоюлгъан бир эйкель тура. Эйкельнинъ диварында фашист оккупантларынен  къанлы урушларда къараманджа эляк олгъан партизанларнынъ адлары язылы. 9-джи сырада къартбабамнынъ къардашы Джемиль Халиловнынъ адыны корьмек мумкюн . 

         «Яш къувет» колхознынъ яш тракторджысы Джемиль Халилов 1942 сенесининъ кузюнде гонъюлли оларакъ партизанларгъа къошулды . Бу выкъыт о 18 яшында эди . Немселерге шефкъатсызлыкъ косьтермек ниетинен дагъгъа чыкъкъан Джемиль Къырым партизанлырынанъ Шималий бирлешмесиндеки 21-джи отряднынъ бутюн дженкявер вазифелерини аля эда эткен джесюр разведкаджысы олды . Джемильнинъ баргъан еринден бош къайтмагъаныны бильген команданлыкъ энъ месулиетли  вазифелерни беджермекни онъа авале эткен .

         1943 сенеси декабрь 29 геджеси немселер буюк къуветнен 21-джи отряднынъ мудафаа зонасына сокъулдылар. Партизанлар сонъки патронларына, сонъки нефеслерине къадар уруштылар. Бу вакъыт эр эки тарафтан да гъайып чокъ олды.  Яш партизан Джемиль Халилов бу урушта къараманджа эляк олды .

         Эльзаде, Сабрие, Наджие  даа яш олсалар да, девамлы вакъыт халкъ интикъамджыларынынъ сырасында олып, оккупантларнен амансыз куреш алып бардылар. Барот къокълагъан, урушларда пишкинлешкен эркеклерден къалышмадылар. Олар дженкявер операцияларында иштирак этмектен башкъа, койлерге чыкъып отряд ичюн ашайт маллары, урба, яралылар ичюн медикамент тапыштырып кетире эдилер. Озьлери тапыштырып кетирген махсулларындан партизанлар ичюн сыджакъ аш пиширип бере эдилер . Керек олгъанда разведкагъа чыкътылар , эллерине автомат алып дженклештилер .

         1943 сенеси апрель айында немселернинъ партизан отрядына япкъан шиддетли уджюмлерини урып къайтарувда Эльзаде, Сабрие, Наджие джесюрлик нумюнеси косьтердилер. Немсе солдатлары отряд зонасына кирип олмай , уруш мейданында чокътан-чокъ олю ве яралы къалдырып къачтылар . Бу урушта Эльзаде контузия олды , Сабрие исе яраланды. Отряд командири бутюн чарелерни корип , яраларны самолетнен Краснодаргъа госпитальге ёнетти .

         Наджие Къырым азат олунгъангъа къадар партизанлар сафында олды. Эльзаде ве Сабрие бир госпитальде олып, ондан тедавиленип чыкъкъан сонъ, 1944 сенеси февраль айында Керчь ярымадасына десант тюшкен аскерлер сырасында эдилер. Олар Керчьни , Симферополь ве Севастопольни азат этювде иштирак этип , дженкявер медаллернен такъдирлендилер .

1945 сенеси 15 июльде къартбабам дженктен демобилизация олгъан. Озьбекистанда аилесини тапа. Амма не анасы, не бабасыны корип оламагъан, олар вефат эткен. Тата ве агъа  къардашларына тасиль алмагъа, зенаат  тапмагъа ярдым эткен.

         Мен  къартбабдан, гъалебени насыл къаршылагъанларыны сорагъан эдим." Элинде силя олгъанлары кокке атеш ача эдилер, къычырыша эдилер, бири-бирини къучакълап хайырлай, опюше эдилер. Къырымтатарлар исе, энди ватанымызгъа  къайтарыкъ,  деп умют эте эди"- деди къартбабам.

        

         Тек 1989 сенеси Нури къартбабама озь тувгъан ватанына къатмагъа къысмет олды. Сакъ шеэринде ерлешти. Нефакъатчы олса да, о даима халкъ ишлеринде, миллий арекет тедбирлеринде фааль иштирак эте эди.  Къырымны  фашист джеллятларындан азат этювде къырымтатарларнынъ буюк  иссеси огъаны  акъкъында мектеп талебелерине анълата эди.

         Дженктен сонъ къартбабам чокътан-чокъ факърий ярлыкъларнен такъдирленди. 2008 сенеси къартбабама Сакъ шеэрининъ итибарлы инсаны унваны берильди.

         93 йыл омюр корип, Галебенинъ 65 йыллыгъына бир къач ай къалгъанда Нури къартдедем бу дюньяны терк этти. Эки йылдан сонъ Эльзаде  битам да кечинди. Аллах рахмет эйлесин джанларыны.

         Мен аиле шеджеремизнинъ темелинде ойле къараманий инсанлар олгъанына  гъурур дуям.