Мемедэминов Дилявер «Къырымтатар халкънынъ дженк къараманлары»

Мемедэминов Дилявер

МБОУ «Средняя школа №18 с крымскотатарским языком обучения г.Евпатория», 9 класс 

«Къырымтатархалкънынъ дженк къараманлары»

2015 с. майыснынъ 9-да 70-джи кере Гъалебе куню къайд этиледжек. Амма дженкнинъ фаджиалы йыллары ве халкънынъ сыньырсыз къараманлыгъы аля даа инсанларнынъ хатырасында сакъланып къалмакъта. 1941 сененинъ июнь айы… тынч яшагъан мемлекетимиз, Авропадаки башлангъан дженки бизге ичте етип кельмеджегине инанмай эдилер.



Дженкнинъ дешети эр бир къорантада сезилди. Шунынъ ичун бу кунь дженктен къайтып кельмегенлерни эр кес анъмакъ борджлылар. Дженкте иштирак эткен энь яш огъланларнынъ яшы шимди 80-ден де аша. Эм де кунь куньден бизим къараманларымызнынъ сайысы эксильмекте ве бугунь исе сагъ къалган дженчилеримизни джан- юректен хайырлаймыз. Экинджи Дюнья дженки эр кестен зияде къырымтатар халкъына паалыгъа тюшти. Дженкте 60 бинъге якъын къырымтатар иштирак этти. Оларнынъ 36,3 файызы дженк мейданларында эбедий къалды. 17 бинъге якъын къырымтатар огъул-къызлары партизан арекетинде, 7 бинъи подпольеде иштирак этти. 20 бинъден зияде семетдешимиз фашистлер тарафындан Алманиягъа къуллукъка айдап алып кетилди. Немселер 127 къырымтатар коюни тюбютамырнен якъып ёкъ эттилер. Къырымтатар йигит-къызлары дженк мейданларында мисильсиз къараманлыкъ, джесюрлик нумюнелерини косьтерип, къан тёке эдилер.



Улу Ватан дженкинде иштиракъ этип, озь кокрегинен къорчалагъан ватандашларым акъкъында икяени, озюм къорантамнынъ азасындан башламакъ истейим. Сейдамет Сейтосманов бу меним аилемнинъ къараманы, чюнки о олюм телюкели фашизмге къаршы тутушларда озъ джаныны феда этти. Сейдамет къартбабамнынъ къорантасы чокъбалалы эди. Дженк башлагъан сонъ, о эльбетте четте къалмады. Озь къорантасыны, Ватаныны къорчаламакъ ичюн джебэге кете, амма дженктен тири къайтмады ве ич бир хаберсиз гъайып олды. Анамнынъ бабасы оны минетдарлыкъ ве буюк севинчнен хатырлай эди. Джебэде олгъан вакътында онынъ апайы Перасултан Сейдаметова огълан бала тапа. Шу вакъыт оларнынъ аилесине Николаевка госпиталинден Сейдамет яралы олгъаны акъкъында хабер келе. Перасултан къартанам оны дестеклемек ве къуванчлы хабер бильдиртмек ичюн, оны къаршылап бара. Амма о сагъламлашкъан сонъ кене де джебэге кеткен, чюнки бу онынъ борджу эди. Шу вакъыттан берли онынъ акъкъында ич бир хабер ёкъ. Белли дегиль къайда, не вакъыт ве насыл элякъ олды. Сейдамет Сейтосманов дженктен эвель Къырымнынъ Акъмечеть виляетининъ Малий коюнде яшагъан. Шу койден Улу Джиан Дженкинде иштиракъ эткен инсанларгъа къоюлгъан абиденинъ языларында, онынъ ады ве сойады да кирьсетильген. Сейдамет къартбабам бизим аилемиз ичюн буюк бир къарамандыр, ве мен онен пек гъурурланам.


Бойле тарих адиселери чокъусы къырымтатар къоранталарында эшитмек мумкюн.


Билесинъизми, бизим Исмаил бей къасабасындаки Къайтарма сокъагъында яшагъан къоранталарнынъ чокъусында бойле къараманлар бар. Шу къараманлар акъкъында да беян этмеге истейим.


Умерова Райме тата бизге якъын отура, о озь эмджесини акъкъында шуны икяе этти. Умеров Али –лейтеенант, 23-нджи къырыджы авиа полкнынъ командири, 1915 сенеси Къырымда Ленино виляетининъ Къаялы Сарт коюнде догъгъан, Онынъ догъгъан къорантасында алты бала олгъан: Эвлия, Аджимерьем, Шемседин, эгизлер Али ве Осман, кичкенеси Садай. 1935 сенеси Кача арбий учуджылыкъ мектебине кирип, учуджи-къырыджы ола. 1941 сенеси 23 июньде А. Умеров дженкте иштиракъ этмеге башлай.


Биринджи чарпышмадаа А.Умеров аркъадашларынен ильк «Фокке-Вульф- 57» фашист самолетыны уруп тюшюре. Али Умерев бир озю учкъанда онъа дёрт, фашист самолеты уджюм эте, амма гъалебе къазаналмайлар. Али яш олса да юрекли, джесюр йигит эди. 4 октябрьде Умеров урушларнынъ биринде «Ме-109» самолетыны уруп тюшюрди, амма душман снаряды да онынъ самолетынынъ дюмен иплерини урып къопарды. Самолетны идаре этмеге чаре къалмады. Учуджы къонмагъа меджбур олды. Самолеты парланса да озю сагъ къалды, эки куньден сонъ отрядыны тапты. 7 сентябрьде бизимки он самолет, оларнынъ ичинде Умеровнынъ самолеты да, душман аэродромына уджюм эттилер. 15 душман самолеты, силя ве якъарлыкъ анбарыны ёкъ эттилер.


23 июнден 1 ноябрьге къадар Али Умеров 155 арбий учуш япты, шахсен озю эки самолетны урып тюшюрди, 76 разведка учушында душман объектлерине уджюм этти, пек чокъ танк ве автоколонналары, артиллерия ерлешкен юваларны, аскер болюклерини тар-мар этти, озенлер устюнде душман япкъан кечитлерини бомбалап парчалады.


26 сентябрьде артиллерия атешини корректировка эткенде Умеровгьа 9 «Ме-109» душман самолеты уджюм этти. Буна бакъмадан Али Абибуллаевич озь арбий вазифесини алий севиеде беджерип, 6-нджи орду командалыгъынынъ тешекюрини къазанды..,


Али Абибуллаевич Умеров 172-инджи арбий учушы вакъытында самолеты авада урулды, ерге тющию патлады. Къараман учуджы эляк олды.


Мына пек къыскъа учкъан Керчьли йигит лейтенант Али Умеровнынъ аяты. Эр кеске рейстаг диварына имза чекмеге кьысмет олмады.


Экинджи Джиан Дженки - къараманий ве шиддетли заман, ич бир шейге бакъмайып бизим халкъымыз сонъунадже аякъ устюнде турып, дешетли ве къуветли душманны токътаткъан.


Даа бизим сокъагъымызда белли Совет бирлиги къараманы учуджы Абдуреим Решидовнынъ сойлары яшай. Садыкова Диляра аптенинъ битасы Урие Решидова онынъ агъасынынъ къызы эди. О бизге Абдуреим Решидов акъкъында чокъ меракълы вакъыялар икяе этти. Онынъ къараманлыгъы чокъ язылгъан эди. Ондан гъайры белли Амет-хан Султаннен якъын дост олгъан. Олар берабер Самарканд да Урие битанынъ эвине мусафирликке кельгенини гъурурнен хатырлай. Экиси де пек шакъаджы олгъан, - деп айтам. Абдуреим эмджеси эр вакъыт ачувлана эди, эгер ана тилинде лаф этмесек. Кулюнчли бир вакъиа: «Бир кунь мусафирликке кельгенде, Самарканд сыджагъында сувсагъанына, биз ичмеге татлы сув чыкъардым. Компот ичесинъизми,-деп сорагъаныма,- эмджем: «Къошаф, къызым, къошаф»,- деп, догъуртты.»


Мен бойле ватандашларымыз - къараман олгъанына гъурурым. Бизге исе, баба-деделеримизнинъ къараманлыгъына гъурурланып, оларгъа ляйыкъ олмакъ керекмиз.


Шимди кене де янъыдан яшлар, къартлар, къадынлар, балалар элякъ олалар. Аджеба, дюньяда бу къанлы къыйыр-чыйыр этювни токътатмагъа кучь ёкъ мы? Инанам ки, келеджек ойле кунь, эпимиз бахтлы, шенъ тебессюмнен юзьлеримиз ярыкъ сачар.